fbpx
Wikipedia

Sexto Julio Frontino

Sexto Julio Frontino (en latín: Sextus Iulius Frontinus; c. 30-103) fue un senador y militar del Imperio romano, uno de los más importantes aristócratas de finales del siglo I, que desarrolló su cursus honorum bajo los reinados de Vespasiano, Tito, Domiciano, Nerva, y Trajano. Es principalmente famoso por sus obras y escritos, especialmente por un informe en el que habla de los acueductos de la ciudad de Roma. Fue cónsul en tres ocasiones: la primera como cónsul sufecto en el año 73 junto con Marco Arrecino Clemente, la segunda en el año 98 también como sufecto, junto con el emperador Trajano, y la tercera en el año 100 como cónsul ordinario también como colega de Trajano.

Sexto Julio Frontino
Información personal
Nacimiento c. 30
Galia Narbonense (Imperio romano)
Fallecimiento 103
Información profesional
Ocupación Político, funcionario, escritor, ingeniero civil, ingeniero, militar y arquitecto
Cargos ocupados

Carrera política

Lo primero que se conoce de la carrera de Julio Frontino fue su elección para la pretura en el año 70, como pretor urbano.[1]​ En 73, Vespasiano le nombró consul suffectus.[2]​ En el año 75, se le envió a la provincia de Britania para que sucediera a Quinto Petilio Cerial en el gobierno de la isla. Durante su cargo, Frontino subyugó a los siluros y a otras tribus hostiles de Gales, estableciendo una nueva base para la Legio II Augusta en Caerleon o Isca Augusta y un sistema de fortificaciones que constaba de fortalezas situadas a 20 km de distancia entre ellas, incluyendo la de Luentinum, que tenía como objetivo controlar las minas de oro de Dolaucothi. En el año 78, Frontino fue sucedido en el gobierno de Britannia por el general Cneo Julio Agrícola.

Poco después, entre 81 y 85, fue gobernador de la provincia Germania Inferior,[3]​ participando en las operaciones emprendidas por Domiciano contra los catos. En 86 fue nombrado procónsul de la provincia Asia.[4]

En el año 95, Frontino fue nombrado comisionado de los acueductos de la capital imperial como curator aquarum por el emperador Nerva. En el puesto estuvo pocos meses, pero, las dificultades vividas para dominar el cargo, relativo a la mayor empresa del imperio - el abastecimiento de agua de la ciudad de Roma - le llevaron a continuar la redacción del informe incluso tras abandonar el cargo, hasta su conclusión. En la introducción hace constar el fin con el que lo escribió.

El cargo de curator aquarum era exclusivo de personas de gran influencia política, lo que revela la importancia que Frontino logró durante su carrera. Además de ello, Frontino formaba parte del Colegio de Augures. Durante su cargo de comisionado de las aguas de la ciudad, Frontino redactó un informe acerca del estado de todos los acueductos de la ciudad. Este informe, el primero que se escribía acerca del tema, y el primero conservado redactado en forma de prosa profesional, ha sido una de las más importantes fuentes de información sobre obras de ingeniería de la Edad Clásica.

Durante su cargo, Frontino siguió la política de otro estadista romano, Marco Vipsanio Agripa, quien en el año 34 a. C. organizó una campaña pública de reparaciones y mejoras de los edificios de Roma. Durante la campaña de Agripa, el Aqua Marcia fue sometido a una importante renovación y se ampliaron las tuberías de la ciudad. A través de estas acciones, Agripa siguió la línea que había iniciado tras su nombramiento como edil, el magistrado encargado de los edificios y festivales de Roma. Durante la edilidad de Agripa, las calles se repararon y las alcantarillas se limpiaron y renovaron. En épocas posteriores, Agripa seguiría mejorando y embelleciendo la ciudad al ampliar la Cloaca Máxima, sistema de alcantarillado de Roma, y construir termas, pórticos y jardines.

En 98, por voluntad de Trajano, fue elegido consul suffectus por segunda vez, dentro de los sucesivos sustitutos elegidos para suplir al fallecido emperador Nerva,[5]​ culminando su carrera en 100, cuando Trajano lo nombró consul ordinarius junto con él, alcanzando el raro honor de un tercer consulado sin pertenecer a la familia imperial.[6]

Los acueductos de Roma

 
Restos de los acueductos Aqua Claudia y Anio Novus, integrados como portones de la Muralla Aureliana en el año 271.

Su obra más importante, De aquaeductu o De aquæductu urbis Romæ, constituye un informe oficial para el emperador que registra el estado de los acueductos de Roma. De aquaeductu presenta la historia y descripción del suministro de agua a Roma, incluyendo las leyes relativas a su uso y mantenimiento. Además de describir la historia de todos los acueductos de la capital imperial, la obra de Frontino registra los tamaños de todos los canales, las tasas de aprobación de su construcción entre la población y la calidad de las aguas de los acueductos en función de que su fuente fuera un río, lago o manantial. Entre los acueductos citados en el escrito se encuentran el Aqua Appia, el Aqua Alsietina, el Aqua Tepula, el Anio Novus, el Aqua Virgo, el Aqua Claudia y el Aqua Traiana.

Lo primero a lo que Frontino se dedicó cuando fue nombrado comisionado de las aguas de Roma fue a elaborar un mapa del sistema de acueductos, canales y alcantarillas de la capital a fin de poder evaluar su estado antes de proceder a su mantenimiento. Tras terminar el mapa, Frontino alegó que muchos de los acueductos se habían descuidado y que no funcionaban a pleno rendimiento. Preocupado principalmente por la falta de escrúpulos de granjeros y comerciantes, que aprovechaban el emplazamiento de los acueductos para insertar tubos con el fin de apropiarse de parte del suministro de agua, Frontino se entregó a una profunda investigación a lo largo de toda el área por la que discurría el agua. Frontino tomó como modelo la obra de Vitruvio, De Architectura, que habla de la construcción y mantenimiento de los acueductos en el siglo anterior. Casualmente, se adjuntó el informe de Julio Frontino a la edición primera de Vitruvio publicada en Roma en (1486).

 
Restos del Aqua Claudia

Sistema de distribución

El modo en que se distribuía el agua en Roma dependía de la zona por la que entrara a la ciudad, de su calidad y del modo de gestionarla. Por regla general, el agua de mala calidad se empleaba para regar jardines, mientras que únicamente la de mejor calidad estaba destinada a ser consumida por los ciudadanos. Por otra parte, el agua de calidad intermedia se empleaba para suministrar a baños y fuentes. Al acceder al cargo de comisionado, Frontino criticó que se mezclaran sin miedo aguas procedentes de diferentes fuentes. Una de sus primeras decisiones fue separar las aguas de cada acueducto.

Mantenimiento

Frontino mantuvo siempre una fuerte preocupación por la existencia de fugas en el sistema, especialmente en los conductos subterráneos, más difíciles de localizar y reparar, problema que todavía hoy es una fuente de preocupación entre los ingenieros. Los acueductos que circulaban por encima del suelo se mantuvieron en buenas condiciones, especialmente los que estaban sujetos por estructuras de gran tamaño. Según Frontino era esencial mantener los árboles a una distancia prudencial de los acueductos a fin de que no dañaran las estructuras con sus raíces. Durante su tiempo en el cargo, Frontino reformó la ley que vigilaba el estado de los acueductos, modificando gran parte de sus estatutos.

Strategemata

 
Edición de 1888 de la Bibliotheca Teubneriana.[1][2]

Durante su vida, Frontino escribió un tratado teórico sobre la ciencia militar, el cual se ha perdido. La obra que sí ha perdurado, su Strategemata, es una colección de ejemplos de tácticas militares empleadas durante la hegemonía de los mundos griego y romano. Probablemente esta obra se escribió sobre la base de sus experiencias bélicas mientras dirigía los ejércitos estacionados en Britania contra las tribus nativas de la isla.

Traducciones medievales

No tuvo la fortuna del otro autor romano que trató sobre la guerra, Vegecio, pero también fue ampliamente conocido y leído durante la Edad Media. Así se hicieron traducciones al español, al catalán y al aragonés medieval.

La versión catalana, que se conserva en un único manuscrito (BNE, ms. 6293) fue la base de la versión aragonesa medieval (BNE, ms. 10198). Al castellano se hicieron dos traducciones independientes: una anónima en el siglo XV que se conserva en tres manuscritos (BNE, mss. 9253, 9608 y 10204) que acaban de ser publicados[7]​ y una segunda traducción a cargo de Diego Guillén de Ávila impresa en Salamanca en 1516.[8]

Referencias

  • Herschel, C, The Two Books on The Water Supply of the City of Rome of Frontinus, (trans with explanatory chapters) New England Water Works Association (1973).
  • Ashby, Thomas., The Aqueducts of Rome, Oxford, 1934.
  • Hodge, A.T. (2001). Roman Aqueducts & Water Supply, 2nd ed. London: Duckworth.
  •   Este artículo incorpora texto de una publicación sin restricciones conocidas de derecho de autor  Varios autores (1910-1911). «Encyclopædia Britannica». En Chisholm, Hugh, ed. Encyclopædia Britannica. A Dictionary of Arts, Sciences, Literature, and General information (en inglés) (11.ª edición). Encyclopædia Britannica, Inc.; actualmente en dominio público. 
  • El contenido de este artículo incorpora material de una entrada de la Enciclopedia Libre Universal, publicada en español bajo la licencia Creative Commons Compartir-Igual 3.0.

Notas

  1. Tácito, Hist. IV, 39, 1-2: Kalendis Ianuariis in senatu, quem Iulius Frontinus praetor urbanus vocaverat, legatis exercitibusque ac regibus laudes gratesque decretae; Tettio Iuliano praetura, tamquam transgredientem in partis Vespasiani legionem deseruisset, ablata ut in Plotium Grypum transferretur; Hormo dignitas equestris data. Et mox eiurante Frontino Caesar Domitianus praeturam cepit.
  2. CIL XIV 2242 = CIL VI 2016 = EE IX p 397 = Inscr.It 13-1, 2,7a, Cavo Monte (Italia): -----]ne[---] / Lat(inae) fuer(unt) VII K(alendas) Iul(ias) / [C]aesare Aug(usti) f(ilio) Domitiano / C(aio) Valerio Festo co(n)s(ulibus) / Lat(inae) fuer(unt) VII K(alendas) Iul(ias) / C(aio) Licinio Muciano I[II] / T(ito) Flavio [Sabino] II [co(n)s(ulibus)] / Lat(inae) [fuer(unt) ---] / [M(arco)] Ar[reci]no [Clemente] / [---]M[---] co(n)s(ulibus) / [Lat(inae) fuer(unt) ---] / [---]II / [Sex(to) Iulio Fr]on[tino(?)] co(n)s(ulibus) // [------------] / [L(ucio) Mi]n[ici]o [Natale] / [Q(uinto) Lici]nio Silvano Graniano [co(n)s(ulibus)] / Lat(inae) fuer(unt) pr(idie) I[dus] Iul(ias) / C(aio) Minicio Fundano / C(aio) Vettennio Severo co(n)s(ulibus) / Lat(inae) fuer(unt) pr(idie) Idu[s] Aug(ustas) / P(ublio) Aelio Hadriano / M(arco) Trebatio Prisco c[o(n)s(ulibus)] / Lat(inae) fuer(unt) X K(alendas) Iul(ias) / P(ublio) Calvisio Tullo / L(ucio) Annio Largo c[o(n)s(ulibus)] / Lat(inae) fuer(unt) III[----
  3. Inscripciones:
    • CIL XIII 8624 = AE 2003, 1224, Xanten (Alemania): [I(ovi) O(ptimo) M(aximo) I]unoni / [Mine]rvae pro / [sal(ute) S]exti Iul(i)/ [Fro]ntini/ [leg(ati) Aug(usti)/ pro pr(aetore)/ ----------
    • AE 2003, 2054: [Imp(erator) Caesar divi Vespasiani f(ilius) Domitianus Augustus pontifex maximus tribunic(ia) potestat(e) --- imp(erator) --- p(ater) p(atriae) co(n)s(ul) --- equitibus qui militant in alis --- et peditibus et equitibus qui in cohortibus --- et I Luce]nsium [et II Brittonum |(milliaria)] / [et I(?) civiu]m Romano[rum et II Thracum ---/ --- et] III Breucor[um quae] / [sunt in Germa]nia sub Sex(to) Iul[io Frontino/ qui quina] et vicena plu[rave stipendia meruerunt] / [item dim]issis ho[nesta missione emeritis stipendiis // et II B]ritton[um |(milliaria) et I(?) civium] / [Romanoru]m et II Th[racum ---/--- et III B]reucor[um quae] / [sunt in Ger]mania [sub Sex(to) Iulio/ Frontin]o qui [---
  4. CIL III 14192,10, Laodicea ad Lycum (Turquía): [Imp(eratori) Domitiano] Caesa[ri Aug(usto) Germ(anico)] dedicante Sex(to) [Iulio Frontino] pro[c]o(n)[s(ule)]
  5. Inscripciones:
    • CIL XVI 42, Felsonana (Hungría): Imp(erator) Caesar divi Nervae f(ilius) Nerva Traianus / Aug(ustus) Ger(manicus) pont(ifex) maxim(us) tribunic(ia) potestat(e) co(n)s(ul) II / peditibus et equitibus qui militant in alis / duabus et cohortibus V quae appellantur / Siliana c(ivium) R(omanorum) et I Aug(usta) Ituraeor(um) et I Mon/tanor(um) c(ivium) R(omanorum) et I Batavor(um) |(milliaria) P(ia) F(idelis) et I Lusi/tanor(um) et I Aug(usta) Ituraeor(um) et II Batavor(um) / |(milliaria) et sunt in Pannonia sub Cn(aeo) Pinario / Aemilio Cicatricula Pompeio Longi/no item dimissis honesta missione / qui quina et vicena plurave stipendia / meruerunt quorum nomina sub/scripta sunt ipsis liberis poste//risque eorum civitatem dedit et / conubium cum uxoribus quas tunc / habuissent cum est civitas iis data / aut si qui caelibes essent cum iis quas / postea duxissent dumtaxat singuli / singulas a(nte) d(iem) X K(alendas) Mart(ias) / Imp(eratore) Caesare Traiano Aug(usto) Ger(manico) II / Sex(to) Iulio Frontino II co(n)s(ulibus) / cohort(is) I Aug(ustae) Ituraeor(um) cui prae(est) / L(ucius) Callidius L(uci) f(ilius) Ste(llatina) Camidienus / dimisso honesta missione / ex pedite / P(ublio) Insteio Agrippae f(ilio) Cyrrh(o) // Imp(erator) Caesar divi Nervae f(ilius) Nerva Traia/nus Aug(ustus) Germanic(us) pontifex maximus / tribunic(ia) potestat(e) co(n)s(ul) II / peditibus et equitibus qui militant in alis / duabus et cohortibus V quae appellantur Si/liana c(ivium) R(omanorum) et I Aug(usta) Ituraeor(um) et I Mon/tanor(um) c(ivium) R(omanorum) et I Batavor(um) |(milliaria) P(ia) F(idelis) et I / Lusitanor(um) et I Aug(usta) Ituraeor(um) et II / Batavor(um) |(milliaria) et sunt in Pannonia sub Cn(aeo) / Pinario Aemilio Cicatricula Pompeio / Longino item dimissis honesta mis/sione qui quina et vicena plurave sti/pendia meruerunt quorum nomina / subscripta sunt ipsis liberis posteris/que eorum civitatem dedit et conubium / cum uxoribus quas tunc / habuissent cum / est civitas iis data aut si qui caelibes essent / cum iis quas postea duxissent dumtaxat sin/guli singulas a(nte) d(iem) X K(alendas) Mart(ias) / Imp(eratore) Caesare Traiano Aug(usto) German(ico) II / Sex(to) Iulio Frontino II co(n)s(ulibus) / cohort(is) I Aug(ustae) Ituraeor(um) cui prae(est) / L(ucius) Callidius L(uci) f(ilius) Ste(llatina) Camidienus / dimisso honesta missione / ex pedite / P(ublio) Insteio Agrippae f(ilio) Cyrrh(o) / descriptum et recognitum ex tabula ae/nea quae fixa est Romae in muro post / templum divi Aug(usti) ad Minervam // C(ai) Iuni Primi / T(iti) Flavi Secundi / Sex(ti) Caesoni Callisti / T(iti) Flavi Abascanti / Q(uinti) Pompei Homeri / L(uci) Valeri Basternae / L(uci) Pulli Epaphroditi
    • AE 2003, 1033 = AE 2004, 858 = AE 2005, 884, Great Dunham (Gran Bretaña):[Imp(erator) Caesar divi Nervae f(ilius) Nerv]a Traia[nus] / Aug(ustus) Germanic(us) po]ntifex / [maximus tribunic(ia) potestat(e) co(n)s(ul) II] / [eqquitibus et peditibus qui mili]tant in [alis ---/ et cohortibus --- quae appella]nt[ur --- / --- et I Hispano]r(um) Campa[gonum ---]/A et I A[--- / --- m]illiari[a --- / ---]M[ // aut si qui] / caelibes e[ssen]t cum [iis quas postea duxissent] / dumtaxat singuli sin[gulas] / Imp(eratore) Caesar(e) divi Ner[vae f(ilio) Nerva Traiano Ger(manico) II] / Sex(to) [Iu]lio F[rontino II co(n)s(ulibus)] / alae I Pannonior(um) [cui praeest] / An[---
    • AE 1983, 783, Dunaujvaros (Hungría): I]mp(eratore) Cae[s(are) Traiano Aug(usto) Ger(manico) II] / Sex(to) [Iulio Frontino II co(n)s(ulibus)] / [co]hor[tis 3 cui pra(e)est] / Cn(aeus) [---] / dimis[so honesta missione] / C[---] / et [ // C(ai) Iun[i Primi] / T(iti) Fl[avi Secundi] / Sex(ti) Ca[esoni Callisti] / T(iti) Fla[vi Abascanti] / Q(uinti) Pompei Homeri / L(uci) Valeri Basternae / L(uci) Pulli Epaphroditi
    • RMD IV, 216, Elts (Alemania): [Imp(erator) Caesar divi Nervae f(ilius) Nerva Traianus Aug(ustus) Germ(anicus) pont(ifex) maxim(us) trib(unicia) potest(ate) co(n)s(ul) II equitibus et peditibus exercitus Pii Fidelis qui militant in alis VI(?) et cohortibus XXV(?) quae appellantur Sulpic(ia) et Indian(a) et I Noricor(um) et I Batavor(um) et 3 et Afror(um) et I Hispanor(um) et I Pannonior(um) et 3 et I Thrac(um) et I Flavia Hispanor(um) et I Pannonior(um) et Delmatar(um) c(ivium) R(omanorum) et I Vindelicor(um) c(ivium) R(omanorum) mil(liaria) et I Raetor(um) c(ivium) R(omanorum) et I classica et I Lucensium et I] La[tob]icor(um) et Varcian[or(um) et I et II c(ivium) R(omanorum) et II et II Hispano]r(um) et II Astur(um) II Varcian(orum) et II [Brittonum mil(liaria) et II Thr]ac(um) et III Lusitanor(um) et III Breucor(um) [e]t I[III Thrac(um) et VI ] Breucor(um) et VI Raetor(um) et VI Brittonum [et sunt in Germani]a inferiore sub Imp(eratore) Traiano Aug(usto) [qui quina et v]icena plurave stipendia meruerun[t item dimissis ho]nesta missione emeritis stipendiis e[t classicis qui milit]ant sub eodem praef(ecto) L(ucio) Calpurnio Sab[ino senis et vic]enis stipendiis emeritis quorum no[mina subscrip]ta sunt ipsis liberis posterisque e[orum civitatem d]edit et conubium cum uxoribu[s quas tunc habuiss]ent cum est civitas iis data aut s[i qui caelibes essent cu]m iis quas postea duxissent du[mtaxat singuli sing]ulas a(nte) d(iem) X K(alendas) Mart(ias) Imp(eratore) C[aes(are) Traiano Aug(usto) G]er(manico) II Sex(to) Iulio Frontino II co[(n)s(ulibus) alae I Ba]tavorum cui prae(e)st [3] T(iti) f(ilius) Vol(tinia) Rufus [dimis]so honesta missione / ex gregale [3] Gaveri f(ilius) Batav(o) [et 3 Pere]grini filiae uxori eius Bat(avae) [et 3 a]e fil(ius) eiu[s et 3]ae fil(ius) [eius descriptum et] recognitum ex t[abula aenea quae fixa est Ro]mae in mur[o post templum divi Aug(usti) ad Minerva]m // [Imp(erator) Caesar divi Nervae f(ilius) Nerva Traianus Aug(ustus) Germ(anicus) pont(ifex) maxim(us) trib(unicia) potest(ate) co(n)s(ul) II equitibus et peditibus exercitus Pii Fidelis qui militant in alis VI(?) et cohortibus XXV(?) quae appellantur Sulpic(ia) et In]dian(a) et I Noricor(um) / [et I Batavor(um) et --- et Af]ror(um) et I Hispanor(um) et I Pannonior(um) / [et ---- et I Thrac(um) et I Fl]avia Hispanor(um) et I Pannonior(um) et Delmatar(um) / [c(ivium) R(omanorum) et I Vindel]icor(um) c(ivium) R(omanorum) mil(liaria) et I Raetor(um) c(ivium) R(omanorum) et I classica et I Lu/[censium et I Lat]obicor(um) et Varcianor(um) et I et II c(ivium) R(omanorum) et II et II Hispa/[nor(um) et II Ast]ur(um) et II Varcianor(um) et II Brittonum mi/[l(liaria) et II Thrac(um) et III L]usitanor(um) et III Breucor(um) et IIII Thrac(um) / [et VI Breucor(um) et VI Rae]tor(um) et VI Brittonum et sunt in Germ(ania) / [inferiore su]b Imp(eratore) Tra(i)ano Aug(usto) qui quin[a et vicena plurave stipe]ndia mer[uerunt i]tem dimiss[is honesta missione emeritis stipendiis et] classicis q[ui militant sub eodem praef(ecto) L(ucio) Calpurnio Sabi]no senis et------
  6. Inscripciones:
    • CIL VI 2222, Roma (Italia): -----]r / [ // ] Faustus / Cn(aeus) [---]llius Flaccus / Cn(aeus) [Pac]tumeius Syntrophus / Imp(eratore) Nerva Traiano Ca/esare Aug(usto) Ger(manico) III Sex(to) Iulio / Frontino III co(n)s(ulibus) magistri / anni CVII / M(arcus) Optic[i]us Helpistus / [---] Agathopus / [---]us Hermes / [---] Hermolaus // ] / Q(uintus) C[---] / magi[stri] / anni [---] / D(ecimus) Mundicius D(ecimi) l(ibertus) Potit[us] / Ti(berius) Claudius Ti(beri) l(ibertus) Zosimus / C(aius) Ummidius C(ai) l(ibertus) Fortunatus / M(arcus) Papinius M(arci) l(ibertus) Menodorus // [---] T(ito) Rustio Caepi / [---]LXXX / [--- Fe]lix / [----]anus / [----]us / [----]us / [
    • CIL XIII 7711, Brhöl (Alemania): Imp(eratore) Caes(are) Ner[va] / Tra(iano) Aug(usto) Ger(manico) III Sex(to) / Iul(io) [Frontino] III co(n)[s(ulibus)] / Herculi S[axano ----] / tubic[ines ---] sub / [---]H[-----
    • IScM 1, 67, Istria (Rumanía): -----confluentes riv]o[rum Picusculi et Gabrani inde ab i]/[mo Gabrano ad c]a[p]ud [eiusdem inde --- iuxta rivum] / [Sanpaeum inde ad rivum T]u[rg]iculum [--]T[---] / [a rivo Calabae]o milia passum [circite]r DVII // [Exemplum decreti Mani L]aberi M[a]xi[m]i l[eg(ati) Aug(usti)] / [pr(o) pr(aetore) Imp(eratore) Caes(are) T]raian(o) G[ermanico III Iulio Fron]/[tino III co(n)s(ulibus) V]III Kal(endas) [No]vembres descriptum / [et recognit]um factum ex com[m(entariis) Mani Laberi] [Maximi] leg(ati) Aug(usti) pr(o) pr(aetore) permi[ttente Fabio Pom]/[peiano quae iam scrip]ta sunt Charagon[io Philo]/[palaestro cond(uctori) pub]l(ici) portori(i) ripae Thr[aciae postulanti] / [ut portor]ium sibi Halmyridi[s et Peuci daretur secundum] / [forma]m quam accepit i[us exigendi portori habebit a fini]/[bu]s canabar(um) d[imensium usque ad [----/ ----] DVCETASA / [---] CIONARIIV / [ma]gistrat[us?] / [---] Histrian[orum?] / [---]ETREL / [----]CEROBAI / [v]eterano / NTAREQV[e --- M(anius) Labe]/erius Max[imus] / [---]AQVEL / [---]ACCOS / [----]SCEDA // "GR"
  7. Tratado militar de Frontino. Humanismo y caballería en el cuatrocientos castellano. Traducción del siglo XV, ed. María Elvira Roca Barea. Madrid: CSIC, 2010. 288 pp. ISBN 978-84-00-09263-4.
  8. Para una edición moderna véase Ángel Gómez Moreno, ed., Sexto Julio Frontino, Los cuatro libros de los enxemplos, consejos e avisos de la guerra (Strategematon). Madrid: Ministerio de Defensa, 2005.

Enlaces externos

  • Frontino:
    • Traducciones al francés, en Wikisource.
      • Textos en latín, en el mismo sitio.
      • Textos en latín, en el sitio The Latin Library (La Biblioteca Latina).
  • Frontinus en LacusCurtius: Textos completos de De aquis y Strategemata en latín y en inglés.
  • Estratagemas (Strategemata): toda clase de estrategias y tácticas militares de la Roma Antigua.
    • Traducción al español.
      • Libro 1:
      • .
      • .
      • .
        • Texto en latín, en Wikisource.
        • Texto en latín, en el sitio The Latin Library (La Biblioteca Latina).
          • Libros: I; II;
          • III; IV.
  • (en francés)
  • Modelos de los Acueductos de la Antigua Roma (en inglés)
  • (en inglés)
  • FRONTINO: Sobre los acueductos de la ciudad de Roma (De aquæductu urbis Romæ).
    • Traducción al francés de 1848, de Ch. Bailly, en Wikisource.
      • Texto en latín, en el mismo sitio.
      • Texto en latín, en el sitio The Latin Library (La Biblioteca Latina).
        • Libros: I; II.
          • Charles Bailly (Charles-François Bailly de Merlieux, 1800 - 1862): librero, fundador de publicaciones de agricultura y divulgador científico.
  • Fuentes Famosas de Roma (en inglés)
  • Las fuentes de Roma (por región) (en inglés)
  • TRAIANVS. Tecnología romana, acueductos y minas
  • Página de Facebook sobre acueductos e ingeniería romana


Predecesor:
Tito Flavio Domiciano César II y Lucio Valerio Catulo Mesalino I
Cónsul suffectus I del Imperio Romano
junto con Marco Arrecino Clemente

73
Sucesor:
Vespasiano V y Tito Flavio Sabino César Vespasiano III
Predecesor:
Cneo Domicio Tulo II y Trajano II
Cónsul suffectus II del Imperio Romano
junto con Trajano II

98
Sucesor:
Lucio Julio Urso II y Trajano II
Predecesor:
Aulo Cornelio Palma Frontoniano I y Quinto Sosio Seneción I
Cónsul III del Imperio Romano
junto con Trajano III

100
Sucesor:
Trajano IV y Quinto Articuleyo Peto I
Predecesor:
Quinto Petilio Cerial
Gobernador de la Provincia Romana de Britania
74 - 78
Sucesor:
Cneo Julio Agrícola
Predecesor:
Décimo Junio Novio Prisco
Gobernador de la Provincia Romana de Germania Inferior
80-83
Sucesor:
Aulo Bucio Lapio Máximo
Predecesor:
Marco Mecio Rufo
Gobernador de la Provincia Romana de Asia
85-86
Sucesor:
Gayo Vetuleno Cívica Cerial
  •   Datos: Q297377
  •   Multimedia: Sextus Julius Frontinus

sexto, julio, frontino, latín, sextus, iulius, frontinus, senador, militar, imperio, romano, más, importantes, aristócratas, finales, siglo, desarrolló, cursus, honorum, bajo, reinados, vespasiano, tito, domiciano, nerva, trajano, principalmente, famoso, obras. Sexto Julio Frontino en latin Sextus Iulius Frontinus c 30 103 fue un senador y militar del Imperio romano uno de los mas importantes aristocratas de finales del siglo I que desarrollo su cursus honorum bajo los reinados de Vespasiano Tito Domiciano Nerva y Trajano Es principalmente famoso por sus obras y escritos especialmente por un informe en el que habla de los acueductos de la ciudad de Roma Fue consul en tres ocasiones la primera como consul sufecto en el ano 73 junto con Marco Arrecino Clemente la segunda en el ano 98 tambien como sufecto junto con el emperador Trajano y la tercera en el ano 100 como consul ordinario tambien como colega de Trajano Sexto Julio FrontinoInformacion personalNacimientoc 30 Galia Narbonense Imperio romano Fallecimiento103Informacion profesionalOcupacionPolitico funcionario escritor ingeniero civil ingeniero militar y arquitectoCargos ocupadosConsul romanoConsul sufecto 73 Gobernador romano de Britania 74 78 Gobernador romano de Germania Inferior 80 83 editar datos en Wikidata Indice 1 Carrera politica 2 Los acueductos de Roma 2 1 Sistema de distribucion 2 2 Mantenimiento 3 Strategemata 3 1 Traducciones medievales 4 Referencias 5 Notas 6 Enlaces externosCarrera politica EditarLo primero que se conoce de la carrera de Julio Frontino fue su eleccion para la pretura en el ano 70 como pretor urbano 1 En 73 Vespasiano le nombro consul suffectus 2 En el ano 75 se le envio a la provincia de Britania para que sucediera a Quinto Petilio Cerial en el gobierno de la isla Durante su cargo Frontino subyugo a los siluros y a otras tribus hostiles de Gales estableciendo una nueva base para la Legio II Augusta en Caerleon o Isca Augusta y un sistema de fortificaciones que constaba de fortalezas situadas a 20 km de distancia entre ellas incluyendo la de Luentinum que tenia como objetivo controlar las minas de oro de Dolaucothi En el ano 78 Frontino fue sucedido en el gobierno de Britannia por el general Cneo Julio Agricola Poco despues entre 81 y 85 fue gobernador de la provincia Germania Inferior 3 participando en las operaciones emprendidas por Domiciano contra los catos En 86 fue nombrado proconsul de la provincia Asia 4 Provincia de Britania En el ano 95 Frontino fue nombrado comisionado de los acueductos de la capital imperial como curator aquarum por el emperador Nerva En el puesto estuvo pocos meses pero las dificultades vividas para dominar el cargo relativo a la mayor empresa del imperio el abastecimiento de agua de la ciudad de Roma le llevaron a continuar la redaccion del informe incluso tras abandonar el cargo hasta su conclusion En la introduccion hace constar el fin con el que lo escribio El cargo de curator aquarum era exclusivo de personas de gran influencia politica lo que revela la importancia que Frontino logro durante su carrera Ademas de ello Frontino formaba parte del Colegio de Augures Durante su cargo de comisionado de las aguas de la ciudad Frontino redacto un informe acerca del estado de todos los acueductos de la ciudad Este informe el primero que se escribia acerca del tema y el primero conservado redactado en forma de prosa profesional ha sido una de las mas importantes fuentes de informacion sobre obras de ingenieria de la Edad Clasica Durante su cargo Frontino siguio la politica de otro estadista romano Marco Vipsanio Agripa quien en el ano 34 a C organizo una campana publica de reparaciones y mejoras de los edificios de Roma Durante la campana de Agripa el Aqua Marcia fue sometido a una importante renovacion y se ampliaron las tuberias de la ciudad A traves de estas acciones Agripa siguio la linea que habia iniciado tras su nombramiento como edil el magistrado encargado de los edificios y festivales de Roma Durante la edilidad de Agripa las calles se repararon y las alcantarillas se limpiaron y renovaron En epocas posteriores Agripa seguiria mejorando y embelleciendo la ciudad al ampliar la Cloaca Maxima sistema de alcantarillado de Roma y construir termas porticos y jardines En 98 por voluntad de Trajano fue elegido consul suffectus por segunda vez dentro de los sucesivos sustitutos elegidos para suplir al fallecido emperador Nerva 5 culminando su carrera en 100 cuando Trajano lo nombro consul ordinarius junto con el alcanzando el raro honor de un tercer consulado sin pertenecer a la familia imperial 6 Los acueductos de Roma EditarArticulo principal Acueductos de Roma Restos de los acueductos Aqua Claudia y Anio Novus integrados como portones de la Muralla Aureliana en el ano 271 Su obra mas importante De aquaeductu o De aquaeductu urbis Romae constituye un informe oficial para el emperador que registra el estado de los acueductos de Roma De aquaeductu presenta la historia y descripcion del suministro de agua a Roma incluyendo las leyes relativas a su uso y mantenimiento Ademas de describir la historia de todos los acueductos de la capital imperial la obra de Frontino registra los tamanos de todos los canales las tasas de aprobacion de su construccion entre la poblacion y la calidad de las aguas de los acueductos en funcion de que su fuente fuera un rio lago o manantial Entre los acueductos citados en el escrito se encuentran el Aqua Appia el Aqua Alsietina el Aqua Tepula el Anio Novus el Aqua Virgo el Aqua Claudia y el Aqua Traiana Lo primero a lo que Frontino se dedico cuando fue nombrado comisionado de las aguas de Roma fue a elaborar un mapa del sistema de acueductos canales y alcantarillas de la capital a fin de poder evaluar su estado antes de proceder a su mantenimiento Tras terminar el mapa Frontino alego que muchos de los acueductos se habian descuidado y que no funcionaban a pleno rendimiento Preocupado principalmente por la falta de escrupulos de granjeros y comerciantes que aprovechaban el emplazamiento de los acueductos para insertar tubos con el fin de apropiarse de parte del suministro de agua Frontino se entrego a una profunda investigacion a lo largo de toda el area por la que discurria el agua Frontino tomo como modelo la obra de Vitruvio De Architectura que habla de la construccion y mantenimiento de los acueductos en el siglo anterior Casualmente se adjunto el informe de Julio Frontino a la edicion primera de Vitruvio publicada en Roma en 1486 Restos del Aqua Claudia Sistema de distribucion Editar El modo en que se distribuia el agua en Roma dependia de la zona por la que entrara a la ciudad de su calidad y del modo de gestionarla Por regla general el agua de mala calidad se empleaba para regar jardines mientras que unicamente la de mejor calidad estaba destinada a ser consumida por los ciudadanos Por otra parte el agua de calidad intermedia se empleaba para suministrar a banos y fuentes Al acceder al cargo de comisionado Frontino critico que se mezclaran sin miedo aguas procedentes de diferentes fuentes Una de sus primeras decisiones fue separar las aguas de cada acueducto Mantenimiento Editar Frontino mantuvo siempre una fuerte preocupacion por la existencia de fugas en el sistema especialmente en los conductos subterraneos mas dificiles de localizar y reparar problema que todavia hoy es una fuente de preocupacion entre los ingenieros Los acueductos que circulaban por encima del suelo se mantuvieron en buenas condiciones especialmente los que estaban sujetos por estructuras de gran tamano Segun Frontino era esencial mantener los arboles a una distancia prudencial de los acueductos a fin de que no danaran las estructuras con sus raices Durante su tiempo en el cargo Frontino reformo la ley que vigilaba el estado de los acueductos modificando gran parte de sus estatutos Strategemata Editar Edicion de 1888 de la Bibliotheca Teubneriana 1 2 Durante su vida Frontino escribio un tratado teorico sobre la ciencia militar el cual se ha perdido La obra que si ha perdurado su Strategemata es una coleccion de ejemplos de tacticas militares empleadas durante la hegemonia de los mundos griego y romano Probablemente esta obra se escribio sobre la base de sus experiencias belicas mientras dirigia los ejercitos estacionados en Britania contra las tribus nativas de la isla Traducciones medievales Editar No tuvo la fortuna del otro autor romano que trato sobre la guerra Vegecio pero tambien fue ampliamente conocido y leido durante la Edad Media Asi se hicieron traducciones al espanol al catalan y al aragones medieval La version catalana que se conserva en un unico manuscrito BNE ms 6293 fue la base de la version aragonesa medieval BNE ms 10198 Al castellano se hicieron dos traducciones independientes una anonima en el siglo XV que se conserva en tres manuscritos BNE mss 9253 9608 y 10204 que acaban de ser publicados 7 y una segunda traduccion a cargo de Diego Guillen de Avila impresa en Salamanca en 1516 8 Referencias EditarHerschel C The Two Books on The Water Supply of the City of Rome of Frontinus trans with explanatory chapters New England Water Works Association 1973 Ashby Thomas The Aqueducts of Rome Oxford 1934 Hodge A T 2001 Roman Aqueducts amp Water Supply 2nd ed London Duckworth Este articulo incorpora texto de una publicacion sin restricciones conocidas de derecho de autor Varios autores 1910 1911 Encyclopaedia Britannica En Chisholm Hugh ed Encyclopaedia Britannica A Dictionary of Arts Sciences Literature and General information en ingles 11 ª edicion Encyclopaedia Britannica Inc actualmente en dominio publico El contenido de este articulo incorpora material de una entrada de la Enciclopedia Libre Universal publicada en espanol bajo la licencia Creative Commons Compartir Igual 3 0 Notas Editar Tacito Hist IV 39 1 2 Kalendis Ianuariis in senatu quem Iulius Frontinus praetor urbanus vocaverat legatis exercitibusque ac regibus laudes gratesque decretae Tettio Iuliano praetura tamquam transgredientem in partis Vespasiani legionem deseruisset ablata ut in Plotium Grypum transferretur Hormo dignitas equestris data Et mox eiurante Frontino Caesar Domitianus praeturam cepit CIL XIV 2242 CIL VI 2016 EE IX p 397 Inscr It 13 1 2 7a Cavo Monte Italia ne Lat inae fuer unt VII K alendas Iul ias C aesare Aug usti f ilio Domitiano C aio Valerio Festo co n s ulibus Lat inae fuer unt VII K alendas Iul ias C aio Licinio Muciano I II T ito Flavio Sabino II co n s ulibus Lat inae fuer unt M arco Ar reci no Clemente M co n s ulibus Lat inae fuer unt II Sex to Iulio Fr on tino co n s ulibus L ucio Mi n ici o Natale Q uinto Lici nio Silvano Graniano co n s ulibus Lat inae fuer unt pr idie I dus Iul ias C aio Minicio Fundano C aio Vettennio Severo co n s ulibus Lat inae fuer unt pr idie Idu s Aug ustas P ublio Aelio Hadriano M arco Trebatio Prisco c o n s ulibus Lat inae fuer unt X K alendas Iul ias P ublio Calvisio Tullo L ucio Annio Largo c o n s ulibus Lat inae fuer unt III Inscripciones CIL XIII 8624 AE 2003 1224 Xanten Alemania I ovi O ptimo M aximo I unoni Mine rvae pro sal ute S exti Iul i Fro ntini leg ati Aug usti pro pr aetore AE 2003 2054 Imp erator Caesar divi Vespasiani f ilius Domitianus Augustus pontifex maximus tribunic ia potestat e imp erator p ater p atriae co n s ul equitibus qui militant in alis et peditibus et equitibus qui in cohortibus et I Luce nsium et II Brittonum milliaria et I civiu m Romano rum et II Thracum et III Breucor um quae sunt in Germa nia sub Sex to Iul io Frontino qui quina et vicena plu rave stipendia meruerunt item dim issis ho nesta missione emeritis stipendiis et II B ritton um milliaria et I civium Romanoru m et II Th racum et III B reucor um quae sunt in Ger mania sub Sex to Iulio Frontin o qui CIL III 14192 10 Laodicea ad Lycum Turquia Imp eratori Domitiano Caesa ri Aug usto Germ anico dedicante Sex to Iulio Frontino pro c o n s ule Inscripciones CIL XVI 42 Felsonana Hungria Imp erator Caesar divi Nervae f ilius Nerva Traianus Aug ustus Ger manicus pont ifex maxim us tribunic ia potestat e co n s ul II peditibus et equitibus qui militant in alis duabus et cohortibus V quae appellantur Siliana c ivium R omanorum et I Aug usta Ituraeor um et I Mon tanor um c ivium R omanorum et I Batavor um milliaria P ia F idelis et I Lusi tanor um et I Aug usta Ituraeor um et II Batavor um milliaria et sunt in Pannonia sub Cn aeo Pinario Aemilio Cicatricula Pompeio Longi no item dimissis honesta missione qui quina et vicena plurave stipendia meruerunt quorum nomina sub scripta sunt ipsis liberis poste risque eorum civitatem dedit et conubium cum uxoribus quas tunc habuissent cum est civitas iis data aut si qui caelibes essent cum iis quas postea duxissent dumtaxat singuli singulas a nte d iem X K alendas Mart ias Imp eratore Caesare Traiano Aug usto Ger manico II Sex to Iulio Frontino II co n s ulibus cohort is I Aug ustae Ituraeor um cui prae est L ucius Callidius L uci f ilius Ste llatina Camidienus dimisso honesta missione ex pedite P ublio Insteio Agrippae f ilio Cyrrh o Imp erator Caesar divi Nervae f ilius Nerva Traia nus Aug ustus Germanic us pontifex maximus tribunic ia potestat e co n s ul II peditibus et equitibus qui militant in alis duabus et cohortibus V quae appellantur Si liana c ivium R omanorum et I Aug usta Ituraeor um et I Mon tanor um c ivium R omanorum et I Batavor um milliaria P ia F idelis et I Lusitanor um et I Aug usta Ituraeor um et II Batavor um milliaria et sunt in Pannonia sub Cn aeo Pinario Aemilio Cicatricula Pompeio Longino item dimissis honesta mis sione qui quina et vicena plurave sti pendia meruerunt quorum nomina subscripta sunt ipsis liberis posteris que eorum civitatem dedit et conubium cum uxoribus quas tunc habuissent cum est civitas iis data aut si qui caelibes essent cum iis quas postea duxissent dumtaxat sin guli singulas a nte d iem X K alendas Mart ias Imp eratore Caesare Traiano Aug usto German ico II Sex to Iulio Frontino II co n s ulibus cohort is I Aug ustae Ituraeor um cui prae est L ucius Callidius L uci f ilius Ste llatina Camidienus dimisso honesta missione ex pedite P ublio Insteio Agrippae f ilio Cyrrh o descriptum et recognitum ex tabula ae nea quae fixa est Romae in muro post templum divi Aug usti ad Minervam C ai Iuni Primi T iti Flavi Secundi Sex ti Caesoni Callisti T iti Flavi Abascanti Q uinti Pompei Homeri L uci Valeri Basternae L uci Pulli Epaphroditi AE 2003 1033 AE 2004 858 AE 2005 884 Great Dunham Gran Bretana Imp erator Caesar divi Nervae f ilius Nerv a Traia nus Aug ustus Germanic us po ntifex maximus tribunic ia potestat e co n s ul II eqquitibus et peditibus qui mili tant in alis et cohortibus quae appella nt ur et I Hispano r um Campa gonum A et I A m illiari a M aut si qui caelibes e ssen t cum iis quas postea duxissent dumtaxat singuli sin gulas Imp eratore Caesar e divi Ner vae f ilio Nerva Traiano Ger manico II Sex to Iu lio F rontino II co n s ulibus alae I Pannonior um cui praeest An AE 1983 783 Dunaujvaros Hungria I mp eratore Cae s are Traiano Aug usto Ger manico II Sex to Iulio Frontino II co n s ulibus co hor tis 3 cui pra e est Cn aeus dimis so honesta missione C et C ai Iun i Primi T iti Fl avi Secundi Sex ti Ca esoni Callisti T iti Fla vi Abascanti Q uinti Pompei Homeri L uci Valeri Basternae L uci Pulli Epaphroditi RMD IV 216 Elts Alemania Imp erator Caesar divi Nervae f ilius Nerva Traianus Aug ustus Germ anicus pont ifex maxim us trib unicia potest ate co n s ul II equitibus et peditibus exercitus Pii Fidelis qui militant in alis VI et cohortibus XXV quae appellantur Sulpic ia et Indian a et I Noricor um et I Batavor um et 3 et Afror um et I Hispanor um et I Pannonior um et 3 et I Thrac um et I Flavia Hispanor um et I Pannonior um et Delmatar um c ivium R omanorum et I Vindelicor um c ivium R omanorum mil liaria et I Raetor um c ivium R omanorum et I classica et I Lucensium et I La tob icor um et Varcian or um et I et II c ivium R omanorum et II et II Hispano r um et II Astur um II Varcian orum et II Brittonum mil liaria et II Thr ac um et III Lusitanor um et III Breucor um e t I III Thrac um et VI Breucor um et VI Raetor um et VI Brittonum et sunt in Germani a inferiore sub Imp eratore Traiano Aug usto qui quina et v icena plurave stipendia meruerun t item dimissis ho nesta missione emeritis stipendiis e t classicis qui milit ant sub eodem praef ecto L ucio Calpurnio Sab ino senis et vic enis stipendiis emeritis quorum no mina subscrip ta sunt ipsis liberis posterisque e orum civitatem d edit et conubium cum uxoribu s quas tunc habuiss ent cum est civitas iis data aut s i qui caelibes essent cu m iis quas postea duxissent du mtaxat singuli sing ulas a nte d iem X K alendas Mart ias Imp eratore C aes are Traiano Aug usto G er manico II Sex to Iulio Frontino II co n s ulibus alae I Ba tavorum cui prae e st 3 T iti f ilius Vol tinia Rufus dimis so honesta missione ex gregale 3 Gaveri f ilius Batav o et 3 Pere grini filiae uxori eius Bat avae et 3 a e fil ius eiu s et 3 ae fil ius eius descriptum et recognitum ex t abula aenea quae fixa est Ro mae in mur o post templum divi Aug usti ad Minerva m Imp erator Caesar divi Nervae f ilius Nerva Traianus Aug ustus Germ anicus pont ifex maxim us trib unicia potest ate co n s ul II equitibus et peditibus exercitus Pii Fidelis qui militant in alis VI et cohortibus XXV quae appellantur Sulpic ia et In dian a et I Noricor um et I Batavor um et et Af ror um et I Hispanor um et I Pannonior um et et I Thrac um et I Fl avia Hispanor um et I Pannonior um et Delmatar um c ivium R omanorum et I Vindel icor um c ivium R omanorum mil liaria et I Raetor um c ivium R omanorum et I classica et I Lu censium et I Lat obicor um et Varcianor um et I et II c ivium R omanorum et II et II Hispa nor um et II Ast ur um et II Varcianor um et II Brittonum mi l liaria et II Thrac um et III L usitanor um et III Breucor um et IIII Thrac um et VI Breucor um et VI Rae tor um et VI Brittonum et sunt in Germ ania inferiore su b Imp eratore Tra i ano Aug usto qui quin a et vicena plurave stipe ndia mer uerunt i tem dimiss is honesta missione emeritis stipendiis et classicis q ui militant sub eodem praef ecto L ucio Calpurnio Sabi no senis et Inscripciones CIL VI 2222 Roma Italia r Faustus Cn aeus llius Flaccus Cn aeus Pac tumeius Syntrophus Imp eratore Nerva Traiano Ca esare Aug usto Ger manico III Sex to Iulio Frontino III co n s ulibus magistri anni CVII M arcus Optic i us Helpistus Agathopus us Hermes Hermolaus Q uintus C magi stri anni D ecimus Mundicius D ecimi l ibertus Potit us Ti berius Claudius Ti beri l ibertus Zosimus C aius Ummidius C ai l ibertus Fortunatus M arcus Papinius M arci l ibertus Menodorus T ito Rustio Caepi LXXX Fe lix anus us us CIL XIII 7711 Brhol Alemania Imp eratore Caes are Ner va Tra iano Aug usto Ger manico III Sex to Iul io Frontino III co n s ulibus Herculi S axano tubic ines sub H IScM 1 67 Istria Rumania confluentes riv o rum Picusculi et Gabrani inde ab i mo Gabrano ad c a p ud eiusdem inde iuxta rivum Sanpaeum inde ad rivum T u rg iculum T a rivo Calabae o milia passum circite r DVII Exemplum decreti Mani L aberi M a xi m i l eg ati Aug usti pr o pr aetore Imp eratore Caes are T raian o G ermanico III Iulio Fron tino III co n s ulibus V III Kal endas No vembres descriptum et recognit um factum ex com m entariis Mani Laberi Maximi leg ati Aug usti pr o pr aetore permi ttente Fabio Pom peiano quae iam scrip ta sunt Charagon io Philo palaestro cond uctori pub l ici portori i ripae Thr aciae postulanti ut portor ium sibi Halmyridi s et Peuci daretur secundum forma m quam accepit i us exigendi portori habebit a fini bu s canabar um d imensium usque ad DVCETASA CIONARIIV ma gistrat us Histrian orum ETREL CEROBAI v eterano NTAREQV e M anius Labe erius Max imus AQVEL ACCOS SCEDA GR Tratado militar de Frontino Humanismo y caballeria en el cuatrocientos castellano Traduccion del siglo XV ed Maria Elvira Roca Barea Madrid CSIC 2010 288 pp ISBN 978 84 00 09263 4 Para una edicion moderna vease Angel Gomez Moreno ed Sexto Julio Frontino Los cuatro libros de los enxemplos consejos e avisos de la guerra Strategematon Madrid Ministerio de Defensa 2005 Enlaces externos EditarFrontino Traducciones al frances en Wikisource Textos en latin en el mismo sitio Textos en latin en el sitio The Latin Library La Biblioteca Latina Frontinus en LacusCurtius Textos completos de De aquis y Strategemata en latin y en ingles Estratagemas Strategemata toda clase de estrategias y tacticas militares de la Roma Antigua Traduccion al espanol Libro 1 Texto en linea Texto en PDF Texto en FB2 para e reader Libro 2 Libro 3 Libro 4 Texto en latin en Wikisource Texto en latin en el sitio The Latin Library La Biblioteca Latina Libros I II III IV Sextus Iulius Frontinus en frances Modelos de los Acueductos de la Antigua Roma en ingles Rutas de los Acueductos de la Antigua Roma en ingles FRONTINO Sobre los acueductos de la ciudad de Roma De aquaeductu urbis Romae Traduccion al frances de 1848 de Ch Bailly en Wikisource Texto en latin en el mismo sitio Texto en latin en el sitio The Latin Library La Biblioteca Latina Libros I II Charles Bailly Charles Francois Bailly de Merlieux 1800 1862 librero fundador de publicaciones de agricultura y divulgador cientifico Fuentes Famosas de Roma en ingles Las fuentes de Roma por region en ingles TRAIANVS Tecnologia romana acueductos y minas Pagina de Facebook sobre acueductos e ingenieria romana Predecesor Tito Flavio Domiciano Cesar II y Lucio Valerio Catulo Mesalino I Consul suffectus I del Imperio Romano junto con Marco Arrecino Clemente73 Sucesor Vespasiano V y Tito Flavio Sabino Cesar Vespasiano IIIPredecesor Cneo Domicio Tulo II y Trajano II Consul suffectus II del Imperio Romano junto con Trajano II98 Sucesor Lucio Julio Urso II y Trajano IIPredecesor Aulo Cornelio Palma Frontoniano I y Quinto Sosio Senecion I Consul III del Imperio Romano junto con Trajano III100 Sucesor Trajano IV y Quinto Articuleyo Peto IPredecesor Quinto Petilio Cerial Gobernador de la Provincia Romana de Britania74 78 Sucesor Cneo Julio AgricolaPredecesor Decimo Junio Novio Prisco Gobernador de la Provincia Romana de Germania Inferior80 83 Sucesor Aulo Bucio Lapio MaximoPredecesor Marco Mecio Rufo Gobernador de la Provincia Romana de Asia85 86 Sucesor Gayo Vetuleno Civica Cerial Datos Q297377 Multimedia Sextus Julius FrontinusObtenido de https es wikipedia org w index php title Sexto Julio Frontino amp oldid 135145566, wikipedia, wiki, leyendo, leer, libro, biblioteca,

español

, española, descargar, gratis, descargar gratis, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, imagen, música, canción, película, libro, juego, juegos