fbpx
Wikipedia

Cohors XV Voluntariorum

La Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum fue una unidad auxiliar del Ejército romano, del tipo Cohors quinquagenaria peditata, creada a comienzos del siglo I y destruida a finales del segundo tercio del siglo III. La mayor parte de esos dos siglos y medio estuvo adscrita al distrito militar, luego provincia, de Germania Inferior.

Cohors XV Voluntariorum civium romanorum
Activa Desde 9 hasta ¿260?.
País Imperio romano
Tipo Cohors quinquagenaria peditata
Función Infantería pesada
Tamaño Variable. Aprox.480
Parte de 6 centurias de 80 infantes, dirigidas por sendos centuriones a las órdenes de un Tribunus Cohortis
Acuartelamiento
  • Germania Inferior: Ara Ubiorum 14-21
    * Africa Proconsularis: Ammaedera
    * Germania Inferior: Ara Ubiourum 25-30
    * ¿Novaesium? 31-69
    * Vexillatio en las canteras de Bröhl (Alemania): 39-69
    * Laurum 70-¿260?
    * Vexillationes en Matilo y Nigrum Pulum: siglos II y III
Equipamiento De tipo legionario
Cultura e historia
Mote
  • Voluntariorum Civium romanorum, desde Augusto
    * Pia Fidelis Domitiana desde 89 hasta 96
    * Pia Fidelis desde 96
Mascota Capricornio (cabeza y cuerpo de cabra con cola de Pez)
Guerras y batallas
  • Campañas de Tiberio y Germánico entre 9 y 17 en la Germania libera contra los queruscos de Arminio.
    * Campaña de Junio Bleso contra Tacfarinas
    * Campaña de Corbulón contra los germanos
    * Revuelta bátava de 69-70

Reclutamiento

 
Áureo emitido en la ceca de Lugdunum (Lyon, Francia) en 13-14 con retrato y titulatura imperial del emperador Augusto, quien reclutó en 9 la Cohors XV Voluntariorum.

Esta cohorte fue reclutada por orden de Augusto, después de la catastrófica derrota de Publius Quintilius Varo en la Batalla del bosque de Teutoburgo del año 9, para reforzar el Limes Germanicus, desprotegido después de la destrucción de tres legiones y sus unidades auxiliares anejas, tres alas de caballería y seis cohortes de infantería.

Ante esta situación de emergencia, creada por la muerte simultánea y repentina de más de 15.000 soldados profesionales, Augusto ordenó la realización de levas extraordinarias en Italia y, dada la amenaza de los germanos de Arminio y la desprotección de las fronteras, permitió el encuadramiento de numerosos libertos,[1]​ ciudadanos romanos con derechos restringidos por su origen servil, en unidades de infantería auxiliar, que en vez de ser mandadas por un Praefectus cohortis lo fueron por un Tribunus Cohortis, y, aunque Suetonio afirma lo contrario, se les permitió vestir y armarse de la misma forma que las legiones,[2]​ recibiendo de Augusto en su testamento la misma consideración que las unidades legionarias.[3]

La nueva Cohors XV Voluntariorum fue enviada a la frontera del Rin destinada al distrito militar de Germania Inferior, como parte de las unidades auxiliares de la base de Ara Ubiorum (Colonia, Alemania),[4]​ campamento doble de la Legio I Germanica y de la Legio XX Valeria Victrix, legiones a las que debió estar asignada hasta la conversión de esta fortaleza en la Colonia Claudia Agrippina y su casi total desmilitarización. Con estas unidades debió participar en las operaciones dirigidas por el futuro emperador Tiberio entre 10 y 12 y en las campañas de Germánico al otro lado del Rin de 15 a 17.

Operaciones bajo los Julio-Claudios

 
Busto de Germánico, quien realizó una serie de campañas de estabilización de la frontera germana entre 15 y 17 hasta derrotarr a los queruscos de Armino, operaciones en las que participó la Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum.

Aprovechando la relativa tranquilidad de la frontera renana después de las duras operaciones de castigo realizadas por Germánico, la cohorte fue asignada temporalmente a la Legio IX Hispana procedente de su base en Siscia (Sisak, Croacia), entre 21 y 24, y enviada a la provincia Africa Proconsularis para participar en las campañas contra los musulamios liderados por Tacfarinas, sirviendo a las órdenes del gobernador nombrado por Tiberio, Quintus Iunius Blaesus.[5]​ Fue acantonada en la base de la Legio III Augusta en Ammaedara (Haïdra, Túnez).[6][7]

Bleso logró derrotar a Tacfarinas en 24, y la cohorte debió ser reenviada a Germania poco después, pero, aunque ignoramos cual fue su campamento, debió estar adscrita a las legiones de Vetera (Xanten, Alemania), con la Legio V Alaudae y la Legio XXI Rapax, o a la legión de Novaesium (Neuss, Alemania) con la XX Valeria Victrix.

Desde una de esas bases, colaboró en la explotación de la roca caliza de las canteras de Bröhl (Alemania),[8]​ desde las cuales se abastecía de piedra a todas las construcciones romanas del limes y de las principales civitates de la provincia Germania Inferior.

También participó en las operaciones militares desarrolladas en la frontera del Rin bajo los emperadores Calígula, Claudio I y Nerón, incluyendo la construcción por parte de Corbulón en 47-48 de un canal de comunicación entre los ríos Rin y Mosa, llamado en su honor fossa Corbulonis.[9]

La unidad bajo los Flavios

 
El Limes Germanicus en Germania Inferior: Campamentos, ciudades y vías de comunicación.

La información sobre la Cohors XV Voluntariorum durante el año de los cuatro emperadores no permite saber a quienes de esos emperadores prestó juramento, pero consiguió sobrevivir manteniénose leal al Imperio durante los turbulentos meses de la Rebelión de los bátavos y no fue disuelta.

Aplastada la rebelión, rechazados los germanos del otro lado del Rin y pacificada la frontera, como castigo a los bátavos y a sus aliados cananefates, en época de la dinastía Flavia, bajo Vespasiano, hacia 75, la cohorte fijó su campamento en Laurum (Woerden, Países Bajos),[10]​ en la desembocadura del Rin, en el corazón del territorio que se había sublevado en contra de Roma a las órdenes de Iulius Civilis, y, aproximadamente, a medio camino entre la fossa Corbulonis y la fossa Drusiana, en la zona de responsabilidad de la Legio X Gemina desde su campamento de Noviomagus Batavorum (Nimega, Países Bajos).

Desde su base, mantuvo algún tipo de vexillatio en Colonia Claudia Agrippina, ya que se documenta un ladrillo con su figlina en el embarcadero de la Classis Germanica en esta localidad.[11]​ También mantuvo destacamentos en el fuerte de Nigrum Pullum (Zwammerdam, Países Bajos), cercano a su base de Laurum, donde se documentan materiales de construcción sellados con su figlina.[12]

Durante el imperio de Domiciano, como todas las unidades del ejército de Germania Inferior, recibió los títulos de Pia Fidelis Domitiana, por su lealtad a este emperador durante la revuelta de Lucius Antonius Saturninus en 89,[13]​ simplificados a Pia Fidelis[14]​ tras la damnatio memoriae de Domiciano ordenada por el Senado después de su asesinato en 96 y el nombramiento de Nerva como emperador.

El siglo II

 
Áureo acuñado en 156-157 en Roma a nombre del emperador Antonino Pío, bajo cuyo imperio fueron emitidos los tres diplomas militares que conservamos de la Cohors XV Voluntariorum.

Los testimonios sobre la cohorte en este siglo, descontando ladrillos con su figlina, son reducidos.

Así, bajo el imperio de Trajano, a comienzos del siglo, fue dirigida por el Tribunus Cohortis Marco Artorio Priscilo Vicasio Sabiniano,[15]​ en cuya inscripción se hace constar que la unidad recibió los epítetos complementarios de civium romanorum, asignados a la cohorte en su época de fundación por el emperador Augusto.

También, sabemos que la unidad continuaba formando parte del ejército de la provincia Germania Inferior bajo Antonino Pío, a través de la información proporcionada por dos diplomas de origen desconocido fechados el día 5 de septiembre de 152,[16][17]​ que nos indican que el Tribuno de la unidad era Quinto Gavio Próculo, comandante ya conocido a través de otra inscripción italiana, que recoge su cursus honorum ecuestre completo;[18]​ estos diplomas son importantes también porque mencionan sendos infantes de nombre no romano, y, además, el primer diploma regoge una lista con siete soldados que firman como testigos, todos ellos de nombre inequívocamente romano.

Otro diploma también datado en el imperio de Antonino Pío, aunque de fecha incierta, abunda en la pertenencia de la Cohors XV Voluntariorum a la guarnición de la provincia Germania Inferior.[19]

El siglo III y el final de la cohorte

 
Fragmento de la Tabula Peutingeriana en el que se representa la zona de la desembocadura del Rin con la situación del campamento de la Cohors XV Voluntariorum en Laurum y los lugares en los que mantuvo destacamentos como Matilo y Nigrum Pulum.

Bajo el emperador Septimio Severo, después de su victoria en la guerra civil sobre Clodio Albino de 197, en 197-198, la cohorte reconstruyó un arsenal (en latín armamentaria) situado en Matilo (Roomburg, Países Bajos), no lejos de su base, siguiendo las órdenes del gobernador de Germania Inferior Gayo Valerio Pudente;[20]​ así mismo, mantuvo una vexillatio en este lugar bajo este mismo emperador en 200-201.[21]

En la mencionada localidad también fue encontrada una funda de cuero de un escudo de tipo legionario -scutum-, en la que se distinguían grabadas las marcas de cuatro capricornios con colas de pez (¿el emblema de la unidad?) rodeando por las esquinas una tabula ansata, que contiene la inscripción Coh(o)r(s)/ XV Vol(untariorum).[22][23]

 
Denario acuñado por Septimio Severo en Roma en 204 recordando los juegos seculares; este emperador ordenó a la Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum reparar el arsenal de Matilo.

En algún momento del siglo III, entre 200 y 253, pero posiblemente bajo los Severos, la cohorte fue mandada por un Tribunus de nombre desconocido.[24]

Desconocemos la trayectoria posterior de esta unidad, pero probablemente fue destruida hacia 260 por los alamanes, quienes, aprovechando las discordias entre Salonino, hijo del emperador Galieno, y Póstumo, que condujeron a la creación del Imperio Gálico, arrasaron su base en el castellum de Laurum y todo el dispositivo defensivo del ejército romano en el limes del bajo Rin.

Notas

 
Mapa de Germania Inferior en el que aparecen las principales ciudades y bases del ejército romano, unidos por la red de calzadas; sobre una parte de ellos actuó directamente la Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum.
  1. Suetonio, Div. Aug. 25, 3: Libertino milite, praeterquam Romae incendiorum causa et si tumultus in graviore annona metueretur, bis usus est: semel ad praesidium coloniarum Illyricum contingentium, iterum ad tutelam ripae Rheni fluminis; eosque, servos adhuc viris feminisque pecuniosioribus indictos ac sine mora manumissos, sub priore vexillo habuit, neque aut commixtos cum ingenuis aut eodem modo armatos.
    Traducción: Excepto para los casos de incendio y para los disturbios que podían producirse por carestía de víveres, sólo dos veces alistó libertos: la primera para la defensa de las colonias vecinas a Iliria, y la segunda, para proteger las orillas del Rin. En estas dos veces tenían que ser esclavos comprados y manumitidos en el acto por los hombres y mujeres más ricos de Roma; los colocába delante de las banderas, pero sin mezclarlos con los (soldados) libres ni tampoco armarlos como a estos.
  2. Ver más abajo referencia a la funda de escudo de Roomburg (Países Bajos)
  3. Tácito, Ann. I, 8: (...) legata non ultra civilem modum, nisi quod populo et plebi quadringentiens triciens quinquiens, praetoriarum cohortium militibus singula nummum milia, [urbanis quingenos], legionariis aut cohortibus civium Romanorum trecenos nummos viritim dedit. (...)
    Traducción: Los legados no excedieron los de un particular, menos los del pueblo y la plebe, que alcanzaron los 43.500.000 sextercios, a los pretorianos 1000 para cada uno, a los de las cohortes urbanas 500, y a los legionarios y los soldados de las cohortes de ciudadanos romanos 300 cada individuo.
  4. Los testimonios más antiguos de la unidad corresponden a sus figlinae sobre ladrillo procedentes de Colonia (Alemania:
    • AE 2002, 1037: [Tr]a(n)sr(h)enan[a]/ C(aius) Sec(undus?) Nat(al?)/ coh(ortis) XV vol(untariorum) (imagen [1]
    • ZPE-181-214: [Tra(n)sr(h)e]nan(a) / [C(aius) Sec(undus?)] Nat(al?) / [coh(ortis) X]V vol(untariorum)
    Ambas inscripciones parecen indicar que la cohorte mantuvo su campamento durante algún tiempo al otro lado del Rin, en territorio de la Germania Libera
  5. Le Bohec, Y., Les unités auxiliaires de l’armée romaine en Afrique Proconsulaire et Numidie sous le Haut-Empire, CNRS, Aix-Marseille, 1989, pp. 66-67.
  6. Conocemos los epitafios de dos soldados de la XV Voluntariorum procedentes de este campamento:
    • CIL VIII 23252 = AE 1900, 40b: Qu(intus) Domit[ius]/ Q(uinti) f(ilius) Ste(llatina) Fusci[nus]/ domo Foro/ Vibi mil(es) coh(ortis)/ XV militavit/ ann(os) VII vixit/ [ann(os) ------.
    • CIL VIII 23255 = AE 1900, 40a = AE 1900, 122: [---]rrus [---]/ domo Mar[---]/ mil(es) coh(ortis) XV/ militavit ann(os)/ VIIII/ vixit ann(os) XXVII/ h(ic) s(itus) e(st)
  7. En esta época puede ser que fuera mandada por T. Roscius, natural de Pittana (Numidia), como parece indicar la inscripción AE 1889, 91, Sbikha (Túnez): [-6-] / T(itus) Roscius/ t(ribunus) m(ilitum) coh(ortis) [¿XV?] / volunt(ariorum) c(ivium) [R(omanorum)]/ civ(itatis) Pi(ttanae) vixit a(nnis)/ LXI [mens(ibus)] X d/ieb(us) XV hor(is) [-----
  8. CIL XIII 7721: I(ovi) O(ptimo) M(aximo)/ et Hercu/li vexil(l)a/ti[o] c(o)ho(rtis) [X]V(?)/ v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito). Para ver una imagen de esta inscripción: [2]
  9. Tácito, Ann. XI, 20: (...) ut tamen miles otium exueret, inter Mosam Rhenumque trium et viginti milium spatio fossam perduxit, qua incerta Oceani vitarentur. (...)
    Traducción:para evitar que los soldados estuvieran ociosos, les hizo excavar un canal entre el Mosa y el Rin de 23 millas (romanas) para evitar los peligros del Océano
  10. Bogaers, 601-602: Coh(ortis XV) y Coh(ortis) XV Vol(untariorum). AE 2001, 1423e: Coh(ortis) XV [V(oluntariorum)]
  11. N. Hanel, "Ein Ziegelstempel der cohors XV Voluntariorum c. R. aus der tegularia transrhenana im Flottenlager Köln-Marieburg (Alteburg)", ZPE, 139, 2002, pp. 293-295
  12. Bogaers. 602: Coh(ortis) XV
  13. Ver más abajo las notas referidas a los diplomas militares
  14. P. Holder, "Exercitus Pius Fidelis: the Army of Germania Inferior in A.D. 89", ZPE 128, 1999, pp. 243, 246 y 249
  15. CIL VI 32929 = CIL III *187, Roma: M(arcus) Artorius M(arci) f(ilius) Pal(atina) Priscillus Vicasius/ Sabidianus trib(unus) coh(ortis) XV volunt(ariorum) c(ivium) R(omanorum) tr(ibunus) leg(ionis)/ VII Claud(iae) Piae Fid(elis) praef(ectus) alae I Pann(oniorum) praef(ectus)/ montis Berenicidis flam(en) divi Aug(usti) patr(onus) col(oniae)/ epistrateg(os) Thebaid(is) ex voto d(ecreto) d(ecurionum). Artorius fue Epistrategos Thebaidis en 114-117, por lo que dirigió la unidad hacia 100 crf. PIR2 A 1188
  16. AE 2004, 1911: Imp(erator) Caes(ar) divi Hadriani f(ilius) divi Traiani/ Parthic(i) n(epos) divi Nervae pron(epos) T(itus) Aelius/ Hadrianus Antoninus Aug(ustus) Pius pont(ifex)/ max(imus) trib(unicia) pot(estate) XV imp(erator) II co(n)s(ul) IV p(ater) p(atriae)/ equitib(us) et pedit(ibus) exerc(itus) Germ(anici) Pii Fid(elis) qui/ mil(itaverunt) in al(is) IV et coh(ortibus) XV quae appell(antur) Noric(orum)/ et Sulpic(ia) c(ivium) R(omanorum) et Afror(um) vet(erana) et I Thr(acum) et I Fl(avia) Hisp(anorum)/ et I Latobic(orum) et Varc(ianorum) et VI Ingen(uorum) et I Pann(oniorum)/ et Dalm(atarum) et II c(ivium) R(omanorum) et I Raet(orum) et VI Raet(orum) et VI Britt(onum)/ e(t) II Astur(um) et I class(ica) et II Hisp(anorum) et I Lucens(ium)/ et XV vol(untariorum) c(ivium) R(omanorum) et II Varc(ianorum) et IV Thr(acum) et sunt/ in Germ(ania) infer(iore) sub Salvio Iuliano l(e)g(ato)/ quinq(ue) et vigint(i) item classic(is) sex et vi/gint(i) stip(endiis) emer(itis) dimis(sis) honest(a) miss(ione)/ quor(um) nomin(a) subscript(a) sunt civit(atem)/ Roman(am) qui eor(um) non hab(erent) dedit et conub(ium)/ cum uxor(ibus) quas tunc hab(uissent) cum est civit(as)/ i(i)s dat(a) aut cum i(i)s quas post(ea) duxis(sent) dum/tax(at) singul(is)/ Non(is) Sept(embribus)/ C(aio) Novio Prisco/ L(ucio) Iulio Romulo co(n)s(ulibus)/coh(ortis) XV vol(untariorum) c(ivium) R(omanorum) cui praeest/ Q(uintus) Gavius Proculus' / ex pedit(e) Surodago Surpogissi f(ilio) Daco/ descript(um) et recognit(um) ex tabul(a) aen(ea)/ quae fixa est Romae in muro post/ templ(um) divi Aug(usti) ad Minervam // M(arci) Servili Getae/ L(uci) Pulli Chresimi/ M(arci) Sentili Iasi/ Ti(beri) Iuli Felicis/ C(ai) Iuli Silvani/ L(uci) Pulli Velocis/ P(ubli) Ocili Prisci. Una imagen de las dos caras de este diploma: [3] y [4]
  17. AE 2002, 1724: [Imp(erator) Caes(ar) divi Hadriani f(ilius) d]ivi Traiani/ [Parthici nep(os) divi Ner]vae pron(epos) T(itus) Aelius/ [Hadrianus Antoni]nus Aug(ustus) Pius pont(ifex)/ [max(imus) trib(unicia) pot(estate) XV] imp(erator) II co(n)s(ul) IIII p(ater) p(atriae)/ [eq(uitibus) et ped(itibus) exerc(itus) Germ(anici) Pii Fid(elis) q(ui) m(ilitaverunt) i]n al(is) IIII et coh(ortibus) XV/ [--- et s]unt in Germ(ania) infer(iore)/ [sub Salvio Iulian]o leg(ato)/ XX[V it]em clas(sicis)/ [XXVI stip(endiis) emer(itis) dimis(sis) hon(esta) miss(ione) quor(um) nom(ina) subscript(a)// sunt civitat(em) Ro]man(am) qu[i eorum non haberent]/ [dedit] et conub(ium) cum [uxor(ibus) quas tunc]/ [h]abuis(sent) cum est civ[it(as) iis data aut cum iis]/ quas post(ea) duxis(sent) d[umtaxat singulis]/ Non(is) [Sept(embribus)]/ C(ai) Novio Pr[isco]/ L(ucio) Iulio [Romulo co(n)s(ulibus)]/ coh(ortis) XV v[olunt(ariorum) c(ivium) R(omanorum) cui praeest]/ Q(uintus) Gavius [Proculus]/ ex ped[ite]/ Githiossi D[--- f(ilio) ---]/ descript(um) et recogn[it(um) ex tab(ula) aenea]/ quae fixa est Rom[ae in muro post] / templ(um) divi Aug(usti) ad [Minervam]
  18. CIL X 4579 = AE 2005, 372, Caiazzo, Italia: Q(uinto) Gavio Q(uinti) fil(io)/ Q(uinti) n(epoti) Q(uinti) pron(epoti)/ Q(uinti) abn(epoti) Q(uinti) adn(epoti) Fal(erna)/ Fulvio Proculo/ trib(uno) coh(ortis) XV Vol(untariorum)/ trib(uno) leg(ionis) VIII Aug(ustae)/ decuriones et/ Augustal(es) et popul(us)/ Caiatinus patron(o)/ munificentissimo. Para ver la imagen de la inscripción: [5]
  19. AE 2006, 77: Imp(erator) Ca<e=S>s(ar) divi Ha[driani f(ilius) divi Traiani]/ Parthic(i) n(epos) di[vi Nervae pron(epos) T(itus) Aelius]/ Hadrianus A[ntoninus Aug(ustus) Pius pont(ifex)]/ max(imus) trib(unicia) po[t(estate) --- imp(erator) II(?) co(n)s(ul) IV(?) p(ater) p(atriae)]/ eq(uitibus) et ped(itibus) qui m[ilitaverunt in al(is) IIII et coh(ortibus) XV]/ quae app(ellantur) Nor[ic(orum)-------- // Imp(erator) Caes(ar) divi Hadr[iani f(ilius) divi Traiani]/ Parthic(i) n(epos) divi N[ervae pron(epos) T(itus) Aelius]/ Hadrianus Ant[oninus Aug(ustus) Pius pont(ifex)]/ max(imus) trib(unicia) pot(estate) [--- imp(erator) II(?) co(n)s(ul) IV(?) p(ater) p(atriae)]/ equitib(us) et pedit(ibus) exer[c(itus) Germ(anici) Pi(i) Fid(elis) qui militav(erunt)]/ in al(is) IIII et coh(ortibus) XV q[uae app(ellantur) Noric(orum)]/ et Sulpic(ia) c(ivium) R(omanorum) et Afro[r(um) vet(erana) et I Thr(acum) et I Fl(avia) Hisp(anorum)]/ et (sic) Latobic(orum) et Varc(ianorum) et [VI Ingen(uorum) et I Pann(oniorum)]/ et Dalm(atarum) et II c(ivium) R(omanorum) et I R[aet(orum) et VI Raet(orum) et VI Britt(onum)]/ et II Astur(um) et I class(ica) e[t II Hisp(anorum) et I Lucens(ium)]/ et XV vol(untariorum) c(ivium) R(omanorum) et II Var[c(ianorum) et IV Thr(acum) et sunt]/ in Germ(ania) infe< r = B >(iore) su[b --- leg(ato)]/ quinq(ue) et viginti [stipend(iis) emerit(is) dimissis honest(a) mission(e)]/ [--------
  20. CIL XIII 8824: Imp(erator) Caes(ar) L(ucius) Septimius Sever/us Aug(ustus) et M(arcus) Aurelius Antonin/us Caes(ar) coh(ortis) XV vol(untariorum) arma/mentarium vetustate conla/bsum restituerunt sub Val(erio) Pu/dente leg(ato) Aug(usti) pr(o) pr(aetore) cura(nte) et Caecil(io) Batone// PRE[-----
  21. CIL XIII 8826: [Imp(erator) Caes(ar) L(ucius) Septimius Seve]rus Pius Pertinax Aug(ustus)/ [pontifex] maxim(us) trib(unicia) pot(estate) VIII [et] Im[p(erator) Caes(ar)]/ [M(arcus) Aurel(lius) Antoninus] Aug(ustus) Pius pontif(ex) max(imus)/ [trib(unicia) pot(estate) III] L(uci) Septimi Sev[e]r[i] Pii Pe[rtinacis Aug(usti) fil(ius)]/ coh(ors) XV vol(untariorum) c(ivium) R(omanorum) P(ia) F(idelis)/ [--- le]g(atus) Augg(ustorum) pr(o) pr(aetore) pe[r] vexi(llarios)
  22. Driel-Murrray, 1999, pp. 45–54, lo que demuestra que el equipo de los soldados de esta unidad era el mismo que el de los legionarios.
  23. Para ver un calco de esta funda: Escudos y fundas (en inglés)
  24. CIL VIII 17721, El-Hamma, Argelia: D[is] Patris dis/ [Sa]lutaribus/ [Io]vi Serapi/ Aug(usto)// [------]/ trib(unus) co[h(ortis) XV(?)]/ [civi]um Ro[mano]rum volun/[ta]rior(um) Piae [Fidelis]/ [t]rib(unus) leg(ionis) III [Parthi]cae/ tri[b(unus) legionis III Aug(ustae?)

Bibliografía

 
La Fossa Corbulonis canal excavado por orden de Corbulón a partir de 47 para comunicar la desembocadura del Rin con la del Mosa, en la zona de influencia directa de la Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum.
  • Bogaers, J.E., "Auxiliaria", Akten des XI. Internationalen Limes-Kongresses, Budapest 1978, pp. 601-632.
  • Cichorius, C., "Cohors XV Voluntariorum", RE. IV, Stuttgart 1900, col. 353.
  • Driel-Murray, C. van "A shield cover of Cohors XV Voluntariorum cR", JRMES 10, 1999, pp. 45–54.
  • N. Hanel, "Ein Ziegelstempel der cohors XV Voluntariorum c. R. aus der tegularia transrhenana im Flottenlager Köln-Marieburg (Alteburg)", ZPE, 139, 2002, pp. 293-295.On line
  • Holder, P., "Exercitus Pius Fidelis: the Army of Germania Inferior in A.D. 89", ZPE 128, 1999, pp. 237–250. On line
  • Le Bohec, Y., Les unités auxiliaires de l’armée romaine en Afrique Proconsulaire et Numidie sous le Haut-Empire, CNRS, Aix-Marseille, 1989, pp. 66-67.
  • Spaul, J., Cohors2: The evidence for and a short history of the auxiliary infantry units of the Imperial roman Army, BAR International Series, n.º 841, Oxford 2001, p. 39. ISBN 1-84171-046-6.

Véase también

Enlaces externos

  • Historia de la Cohors XV Voluntariorum C.R. Plantilla:Ne
  • El fuerte de Woerden en Livius.org(en inglés)
  •   Datos: Q5776574

cohors, voluntariorum, civium, romanorum, unidad, auxiliar, ejército, romano, tipo, cohors, quinquagenaria, peditata, creada, comienzos, siglo, destruida, finales, segundo, tercio, siglo, mayor, parte, esos, siglos, medio, estuvo, adscrita, distrito, militar, . La Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum fue una unidad auxiliar del Ejercito romano del tipo Cohors quinquagenaria peditata creada a comienzos del siglo I y destruida a finales del segundo tercio del siglo III La mayor parte de esos dos siglos y medio estuvo adscrita al distrito militar luego provincia de Germania Inferior Cohors XV Voluntariorum civium romanorumActivaDesde 9 hasta 260 PaisImperio romanoTipoCohors quinquagenaria peditataFuncionInfanteria pesadaTamanoVariable Aprox 480Parte de6 centurias de 80 infantes dirigidas por sendos centuriones a las ordenes de un Tribunus CohortisAcuartelamientoGermania Inferior Ara Ubiorum 14 21 Africa Proconsularis Ammaedera Germania Inferior Ara Ubiourum 25 30 Novaesium 31 69 Vexillatio en las canteras de Brohl Alemania 39 69 Laurum 70 260 Vexillationes en Matilo y Nigrum Pulum siglos II y IIIEquipamientoDe tipo legionarioCultura e historiaMoteVoluntariorum Civium romanorum desde Augusto Pia Fidelis Domitiana desde 89 hasta 96 Pia Fidelis desde 96MascotaCapricornio cabeza y cuerpo de cabra con cola de Pez Guerras y batallasCampanas de Tiberio y Germanico entre 9 y 17 en la Germania libera contra los queruscos de Arminio Campana de Junio Bleso contra Tacfarinas Campana de Corbulon contra los germanos Revuelta batava de 69 70 editar datos en Wikidata Indice 1 Reclutamiento 2 Operaciones bajo los Julio Claudios 3 La unidad bajo los Flavios 4 El siglo II 5 El siglo III y el final de la cohorte 6 Notas 7 Bibliografia 8 Vease tambien 9 Enlaces externosReclutamiento Editar Aureo emitido en la ceca de Lugdunum Lyon Francia en 13 14 con retrato y titulatura imperial del emperador Augusto quien recluto en 9 la Cohors XV Voluntariorum Esta cohorte fue reclutada por orden de Augusto despues de la catastrofica derrota de Publius Quintilius Varo en la Batalla del bosque de Teutoburgo del ano 9 para reforzar el Limes Germanicus desprotegido despues de la destruccion de tres legiones y sus unidades auxiliares anejas tres alas de caballeria y seis cohortes de infanteria Ante esta situacion de emergencia creada por la muerte simultanea y repentina de mas de 15 000 soldados profesionales Augusto ordeno la realizacion de levas extraordinarias en Italia y dada la amenaza de los germanos de Arminio y la desproteccion de las fronteras permitio el encuadramiento de numerosos libertos 1 ciudadanos romanos con derechos restringidos por su origen servil en unidades de infanteria auxiliar que en vez de ser mandadas por un Praefectus cohortis lo fueron por un Tribunus Cohortis y aunque Suetonio afirma lo contrario se les permitio vestir y armarse de la misma forma que las legiones 2 recibiendo de Augusto en su testamento la misma consideracion que las unidades legionarias 3 La nueva Cohors XV Voluntariorum fue enviada a la frontera del Rin destinada al distrito militar de Germania Inferior como parte de las unidades auxiliares de la base de Ara Ubiorum Colonia Alemania 4 campamento doble de la Legio I Germanica y de la Legio XX Valeria Victrix legiones a las que debio estar asignada hasta la conversion de esta fortaleza en la Colonia Claudia Agrippina y su casi total desmilitarizacion Con estas unidades debio participar en las operaciones dirigidas por el futuro emperador Tiberio entre 10 y 12 y en las campanas de Germanico al otro lado del Rin de 15 a 17 Operaciones bajo los Julio Claudios Editar Busto de Germanico quien realizo una serie de campanas de estabilizacion de la frontera germana entre 15 y 17 hasta derrotarr a los queruscos de Armino operaciones en las que participo la Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum Aprovechando la relativa tranquilidad de la frontera renana despues de las duras operaciones de castigo realizadas por Germanico la cohorte fue asignada temporalmente a la Legio IX Hispana procedente de su base en Siscia Sisak Croacia entre 21 y 24 y enviada a la provincia Africa Proconsularis para participar en las campanas contra los musulamios liderados por Tacfarinas sirviendo a las ordenes del gobernador nombrado por Tiberio Quintus Iunius Blaesus 5 Fue acantonada en la base de la Legio III Augusta en Ammaedara Haidra Tunez 6 7 Bleso logro derrotar a Tacfarinas en 24 y la cohorte debio ser reenviada a Germania poco despues pero aunque ignoramos cual fue su campamento debio estar adscrita a las legiones de Vetera Xanten Alemania con la Legio V Alaudae y la Legio XXI Rapax o a la legion de Novaesium Neuss Alemania con la XX Valeria Victrix Desde una de esas bases colaboro en la explotacion de la roca caliza de las canteras de Brohl Alemania 8 desde las cuales se abastecia de piedra a todas las construcciones romanas del limes y de las principales civitates de la provincia Germania Inferior Tambien participo en las operaciones militares desarrolladas en la frontera del Rin bajo los emperadores Caligula Claudio I y Neron incluyendo la construccion por parte de Corbulon en 47 48 de un canal de comunicacion entre los rios Rin y Mosa llamado en su honor fossa Corbulonis 9 La unidad bajo los Flavios Editar El Limes Germanicus en Germania Inferior Campamentos ciudades y vias de comunicacion La informacion sobre la Cohors XV Voluntariorum durante el ano de los cuatro emperadores no permite saber a quienes de esos emperadores presto juramento pero consiguio sobrevivir mantenienose leal al Imperio durante los turbulentos meses de la Rebelion de los batavos y no fue disuelta Aplastada la rebelion rechazados los germanos del otro lado del Rin y pacificada la frontera como castigo a los batavos y a sus aliados cananefates en epoca de la dinastia Flavia bajo Vespasiano hacia 75 la cohorte fijo su campamento en Laurum Woerden Paises Bajos 10 en la desembocadura del Rin en el corazon del territorio que se habia sublevado en contra de Roma a las ordenes de Iulius Civilis y aproximadamente a medio camino entre la fossa Corbulonis y la fossa Drusiana en la zona de responsabilidad de la Legio X Gemina desde su campamento de Noviomagus Batavorum Nimega Paises Bajos Desde su base mantuvo algun tipo de vexillatio en Colonia Claudia Agrippina ya que se documenta un ladrillo con su figlina en el embarcadero de la Classis Germanica en esta localidad 11 Tambien mantuvo destacamentos en el fuerte de Nigrum Pullum Zwammerdam Paises Bajos cercano a su base de Laurum donde se documentan materiales de construccion sellados con su figlina 12 Durante el imperio de Domiciano como todas las unidades del ejercito de Germania Inferior recibio los titulos de Pia Fidelis Domitiana por su lealtad a este emperador durante la revuelta de Lucius Antonius Saturninus en 89 13 simplificados a Pia Fidelis 14 tras la damnatio memoriae de Domiciano ordenada por el Senado despues de su asesinato en 96 y el nombramiento de Nerva como emperador El siglo II Editar Aureo acunado en 156 157 en Roma a nombre del emperador Antonino Pio bajo cuyo imperio fueron emitidos los tres diplomas militares que conservamos de la Cohors XV Voluntariorum Los testimonios sobre la cohorte en este siglo descontando ladrillos con su figlina son reducidos Asi bajo el imperio de Trajano a comienzos del siglo fue dirigida por el Tribunus Cohortis Marco Artorio Priscilo Vicasio Sabiniano 15 en cuya inscripcion se hace constar que la unidad recibio los epitetos complementarios de civium romanorum asignados a la cohorte en su epoca de fundacion por el emperador Augusto Tambien sabemos que la unidad continuaba formando parte del ejercito de la provincia Germania Inferior bajo Antonino Pio a traves de la informacion proporcionada por dos diplomas de origen desconocido fechados el dia 5 de septiembre de 152 16 17 que nos indican que el Tribuno de la unidad era Quinto Gavio Proculo comandante ya conocido a traves de otra inscripcion italiana que recoge su cursus honorum ecuestre completo 18 estos diplomas son importantes tambien porque mencionan sendos infantes de nombre no romano y ademas el primer diploma regoge una lista con siete soldados que firman como testigos todos ellos de nombre inequivocamente romano Otro diploma tambien datado en el imperio de Antonino Pio aunque de fecha incierta abunda en la pertenencia de la Cohors XV Voluntariorum a la guarnicion de la provincia Germania Inferior 19 El siglo III y el final de la cohorte Editar Fragmento de la Tabula Peutingeriana en el que se representa la zona de la desembocadura del Rin con la situacion del campamento de la Cohors XV Voluntariorum en Laurum y los lugares en los que mantuvo destacamentos como Matilo y Nigrum Pulum Bajo el emperador Septimio Severo despues de su victoria en la guerra civil sobre Clodio Albino de 197 en 197 198 la cohorte reconstruyo un arsenal en latin armamentaria situado en Matilo Roomburg Paises Bajos no lejos de su base siguiendo las ordenes del gobernador de Germania Inferior Gayo Valerio Pudente 20 asi mismo mantuvo una vexillatio en este lugar bajo este mismo emperador en 200 201 21 En la mencionada localidad tambien fue encontrada una funda de cuero de un escudo de tipo legionario scutum en la que se distinguian grabadas las marcas de cuatro capricornios con colas de pez el emblema de la unidad rodeando por las esquinas una tabula ansata que contiene la inscripcion Coh o r s XV Vol untariorum 22 23 Denario acunado por Septimio Severo en Roma en 204 recordando los juegos seculares este emperador ordeno a la Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum reparar el arsenal de Matilo En algun momento del siglo III entre 200 y 253 pero posiblemente bajo los Severos la cohorte fue mandada por un Tribunus de nombre desconocido 24 Desconocemos la trayectoria posterior de esta unidad pero probablemente fue destruida hacia 260 por los alamanes quienes aprovechando las discordias entre Salonino hijo del emperador Galieno y Postumo que condujeron a la creacion del Imperio Galico arrasaron su base en el castellum de Laurum y todo el dispositivo defensivo del ejercito romano en el limes del bajo Rin Notas Editar Mapa de Germania Inferior en el que aparecen las principales ciudades y bases del ejercito romano unidos por la red de calzadas sobre una parte de ellos actuo directamente la Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum Suetonio Div Aug 25 3 Libertino milite praeterquam Romae incendiorum causa et si tumultus in graviore annona metueretur bis usus est semel ad praesidium coloniarum Illyricum contingentium iterum ad tutelam ripae Rheni fluminis eosque servos adhuc viris feminisque pecuniosioribus indictos ac sine mora manumissos sub priore vexillo habuit neque aut commixtos cum ingenuis aut eodem modo armatos Traduccion Excepto para los casos de incendio y para los disturbios que podian producirse por carestia de viveres solo dos veces alisto libertos la primera para la defensa de las colonias vecinas a Iliria y la segunda para proteger las orillas del Rin En estas dos veces tenian que ser esclavos comprados y manumitidos en el acto por los hombres y mujeres mas ricos de Roma los colocaba delante de las banderas pero sin mezclarlos con los soldados libres ni tampoco armarlos como a estos Ver mas abajo referencia a la funda de escudo de Roomburg Paises Bajos Tacito Ann I 8 legata non ultra civilem modum nisi quod populo et plebi quadringentiens triciens quinquiens praetoriarum cohortium militibus singula nummum milia urbanis quingenos legionariis aut cohortibus civium Romanorum trecenos nummos viritim dedit Traduccion Los legados no excedieron los de un particular menos los del pueblo y la plebe que alcanzaron los 43 500 000 sextercios a los pretorianos 1000 para cada uno a los de las cohortes urbanas 500 y a los legionarios y los soldados de las cohortes de ciudadanos romanos 300 cada individuo Los testimonios mas antiguos de la unidad corresponden a sus figlinae sobre ladrillo procedentes de Colonia Alemania AE 2002 1037 Tr a n sr h enan a C aius Sec undus Nat al coh ortis XV vol untariorum imagen 1 ZPE 181 214 Tra n sr h e nan a C aius Sec undus Nat al coh ortis X V vol untariorum Ambas inscripciones parecen indicar que la cohorte mantuvo su campamento durante algun tiempo al otro lado del Rin en territorio de la Germania Libera Le Bohec Y Les unites auxiliaires de l armee romaine en Afrique Proconsulaire et Numidie sous le Haut Empire CNRS Aix Marseille 1989 pp 66 67 Conocemos los epitafios de dos soldados de la XV Voluntariorum procedentes de este campamento CIL VIII 23252 AE 1900 40b Qu intus Domit ius Q uinti f ilius Ste llatina Fusci nus domo Foro Vibi mil es coh ortis XV militavit ann os VII vixit ann os CIL VIII 23255 AE 1900 40a AE 1900 122 rrus domo Mar mil es coh ortis XV militavit ann os VIIII vixit ann os XXVII h ic s itus e st En esta epoca puede ser que fuera mandada por T Roscius natural de Pittana Numidia como parece indicar la inscripcion AE 1889 91 Sbikha Tunez 6 T itus Roscius t ribunus m ilitum coh ortis XV volunt ariorum c ivium R omanorum civ itatis Pi ttanae vixit a nnis LXI mens ibus X d ieb us XV hor is CIL XIII 7721 I ovi O ptimo M aximo et Hercu li vexil l a ti o c o ho rtis X V v otum s olvit l ibens m erito Para ver una imagen de esta inscripcion 2 Tacito Ann XI 20 ut tamen miles otium exueret inter Mosam Rhenumque trium et viginti milium spatio fossam perduxit qua incerta Oceani vitarentur Traduccion para evitar que los soldados estuvieran ociosos les hizo excavar un canal entre el Mosa y el Rin de 23 millas romanas para evitar los peligros del Oceano Bogaers 601 602 Coh ortis XV y Coh ortis XV Vol untariorum AE 2001 1423e Coh ortis XV V oluntariorum N Hanel Ein Ziegelstempel der cohors XV Voluntariorum c R aus der tegularia transrhenana im Flottenlager Koln Marieburg Alteburg ZPE 139 2002 pp 293 295 Bogaers 602 Coh ortis XV Ver mas abajo las notas referidas a los diplomas militares P Holder Exercitus Pius Fidelis the Army of Germania Inferior in A D 89 ZPE 128 1999 pp 243 246 y 249 CIL VI 32929 CIL III 187 Roma M arcus Artorius M arci f ilius Pal atina Priscillus Vicasius Sabidianus trib unus coh ortis XV volunt ariorum c ivium R omanorum tr ibunus leg ionis VII Claud iae Piae Fid elis praef ectus alae I Pann oniorum praef ectus montis Berenicidis flam en divi Aug usti patr onus col oniae epistrateg os Thebaid is ex voto d ecreto d ecurionum Artorius fue Epistrategos Thebaidis en 114 117 por lo que dirigio la unidad hacia 100 crf PIR2 A 1188 AE 2004 1911 Imp erator Caes ar divi Hadriani f ilius divi Traiani Parthic i n epos divi Nervae pron epos T itus Aelius Hadrianus Antoninus Aug ustus Pius pont ifex max imus trib unicia pot estate XV imp erator II co n s ul IV p ater p atriae equitib us et pedit ibus exerc itus Germ anici Pii Fid elis qui mil itaverunt in al is IV et coh ortibus XV quae appell antur Noric orum et Sulpic ia c ivium R omanorum et Afror um vet erana et I Thr acum et I Fl avia Hisp anorum et I Latobic orum et Varc ianorum et VI Ingen uorum et I Pann oniorum et Dalm atarum et II c ivium R omanorum et I Raet orum et VI Raet orum et VI Britt onum e t II Astur um et I class ica et II Hisp anorum et I Lucens ium et XV vol untariorum c ivium R omanorum et II Varc ianorum et IV Thr acum et sunt in Germ ania infer iore sub Salvio Iuliano l e g ato quinq ue et vigint i item classic is sex et vi gint i stip endiis emer itis dimis sis honest a miss ione quor um nomin a subscript a sunt civit atem Roman am qui eor um non hab erent dedit et conub ium cum uxor ibus quas tunc hab uissent cum est civit as i i s dat a aut cum i i s quas post ea duxis sent dum tax at singul is Non is Sept embribus C aio Novio Prisco L ucio Iulio Romulo co n s ulibus coh ortis XV vol untariorum c ivium R omanorum cui praeest Q uintus Gavius Proculus ex pedit e Surodago Surpogissi f ilio Daco descript um et recognit um ex tabul a aen ea quae fixa est Romae in muro post templ um divi Aug usti ad Minervam M arci Servili Getae L uci Pulli Chresimi M arci Sentili Iasi Ti beri Iuli Felicis C ai Iuli Silvani L uci Pulli Velocis P ubli Ocili Prisci Una imagen de las dos caras de este diploma 3 y 4 AE 2002 1724 Imp erator Caes ar divi Hadriani f ilius d ivi Traiani Parthici nep os divi Ner vae pron epos T itus Aelius Hadrianus Antoni nus Aug ustus Pius pont ifex max imus trib unicia pot estate XV imp erator II co n s ul IIII p ater p atriae eq uitibus et ped itibus exerc itus Germ anici Pii Fid elis q ui m ilitaverunt i n al is IIII et coh ortibus XV et s unt in Germ ania infer iore sub Salvio Iulian o leg ato XX V it em clas sicis XXVI stip endiis emer itis dimis sis hon esta miss ione quor um nom ina subscript a sunt civitat em Ro man am qu i eorum non haberent dedit et conub ium cum uxor ibus quas tunc h abuis sent cum est civ it as iis data aut cum iis quas post ea duxis sent d umtaxat singulis Non is Sept embribus C ai Novio Pr isco L ucio Iulio Romulo co n s ulibus coh ortis XV v olunt ariorum c ivium R omanorum cui praeest Q uintus Gavius Proculus ex ped ite Githiossi D f ilio descript um et recogn it um ex tab ula aenea quae fixa est Rom ae in muro post templ um divi Aug usti ad Minervam CIL X 4579 AE 2005 372 Caiazzo Italia Q uinto Gavio Q uinti fil io Q uinti n epoti Q uinti pron epoti Q uinti abn epoti Q uinti adn epoti Fal erna Fulvio Proculo trib uno coh ortis XV Vol untariorum trib uno leg ionis VIII Aug ustae decuriones et Augustal es et popul us Caiatinus patron o munificentissimo Para ver la imagen de la inscripcion 5 AE 2006 77 Imp erator Ca lt e S gt s ar divi Ha driani f ilius divi Traiani Parthic i n epos di vi Nervae pron epos T itus Aelius Hadrianus A ntoninus Aug ustus Pius pont ifex max imus trib unicia po t estate imp erator II co n s ul IV p ater p atriae eq uitibus et ped itibus qui m ilitaverunt in al is IIII et coh ortibus XV quae app ellantur Nor ic orum Imp erator Caes ar divi Hadr iani f ilius divi Traiani Parthic i n epos divi N ervae pron epos T itus Aelius Hadrianus Ant oninus Aug ustus Pius pont ifex max imus trib unicia pot estate imp erator II co n s ul IV p ater p atriae equitib us et pedit ibus exer c itus Germ anici Pi i Fid elis qui militav erunt in al is IIII et coh ortibus XV q uae app ellantur Noric orum et Sulpic ia c ivium R omanorum et Afro r um vet erana et I Thr acum et I Fl avia Hisp anorum et sic Latobic orum et Varc ianorum et VI Ingen uorum et I Pann oniorum et Dalm atarum et II c ivium R omanorum et I R aet orum et VI Raet orum et VI Britt onum et II Astur um et I class ica e t II Hisp anorum et I Lucens ium et XV vol untariorum c ivium R omanorum et II Var c ianorum et IV Thr acum et sunt in Germ ania infe lt r B gt iore su b leg ato quinq ue et viginti stipend iis emerit is dimissis honest a mission e CIL XIII 8824 Imp erator Caes ar L ucius Septimius Sever us Aug ustus et M arcus Aurelius Antonin us Caes ar coh ortis XV vol untariorum arma mentarium vetustate conla bsum restituerunt sub Val erio Pu dente leg ato Aug usti pr o pr aetore cura nte et Caecil io Batone PRE CIL XIII 8826 Imp erator Caes ar L ucius Septimius Seve rus Pius Pertinax Aug ustus pontifex maxim us trib unicia pot estate VIII et Im p erator Caes ar M arcus Aurel lius Antoninus Aug ustus Pius pontif ex max imus trib unicia pot estate III L uci Septimi Sev e r i Pii Pe rtinacis Aug usti fil ius coh ors XV vol untariorum c ivium R omanorum P ia F idelis le g atus Augg ustorum pr o pr aetore pe r vexi llarios Driel Murrray 1999 pp 45 54 lo que demuestra que el equipo de los soldados de esta unidad era el mismo que el de los legionarios Para ver un calco de esta funda Escudos y fundas en ingles CIL VIII 17721 El Hamma Argelia D is Patris dis Sa lutaribus Io vi Serapi Aug usto trib unus co h ortis XV civi um Ro mano rum volun ta rior um Piae Fidelis t rib unus leg ionis III Parthi cae tri b unus legionis III Aug ustae Bibliografia Editar La Fossa Corbulonis canal excavado por orden de Corbulon a partir de 47 para comunicar la desembocadura del Rin con la del Mosa en la zona de influencia directa de la Cohors XV Voluntariorum civium Romanorum Bogaers J E Auxiliaria Akten des XI Internationalen Limes Kongresses Budapest 1978 pp 601 632 Cichorius C Cohors XV Voluntariorum RE IV Stuttgart 1900 col 353 Driel Murray C van A shield cover of Cohors XV Voluntariorum cR JRMES 10 1999 pp 45 54 N Hanel Ein Ziegelstempel der cohors XV Voluntariorum c R aus der tegularia transrhenana im Flottenlager Koln Marieburg Alteburg ZPE 139 2002 pp 293 295 On line Holder P Exercitus Pius Fidelis the Army of Germania Inferior in A D 89 ZPE 128 1999 pp 237 250 On line Le Bohec Y Les unites auxiliaires de l armee romaine en Afrique Proconsulaire et Numidie sous le Haut Empire CNRS Aix Marseille 1989 pp 66 67 Spaul J Cohors2 The evidence for and a short history of the auxiliary infantry units of the Imperial roman Army BAR International Series n º 841 Oxford 2001 p 39 ISBN 1 84171 046 6 Vease tambien EditarCohors IIII Voluntariorum civium Romanorum Cohors XVIII Voluntariorum civium Romanorum Cohors XXIIII Voluntariorum civium Romanorum Cohors XXVI Voluntariorum civium RomanorumEnlaces externos EditarHistoria de la Cohors XV Voluntariorum C R Plantilla Ne El fuerte de Woerden en Livius org en ingles Datos Q5776574Obtenido de https es wikipedia org w index php title Cohors XV Voluntariorum amp oldid 137039235, wikipedia, wiki, leyendo, leer, libro, biblioteca,

español

, española, descargar, gratis, descargar gratis, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, imagen, música, canción, película, libro, juego, juegos